Spis treści
ToggleDo mojego gabinetu pediatrycznego trafiają dzieci w różnym wieku, a rodzice często są zaniepokojeni nagłą opuchlizną stawu, bólem kolana, łokcia czy palca. Zdarza się, że dziecko zaczyna kuleć lub nie może zgiąć kończyny, co nasuwa podejrzenie urazu. W dobie trampolin, jazdy na rowerach, skakania z drzew i zabaw na świeżym powietrzu, nietrudno pomyśleć, że taka sytuacja to efekt mechanicznego uszkodzenia. Jednak nie zawsze opuchnięty czy bolesny staw wynika wyłącznie z urazu – może być również konsekwencją infekcji przebytej kilka tygodni wcześniej.
Jednymi z infekcji, które mogą prowadzić do takich powikłań, są zakażenia paciorkowcowe, a wśród nich angina oraz szkarlatyna. Paciorkowce mogą wywołać nie tylko typowe zapalenie gardła, ale również poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak gorączka reumatyczna czy reaktywne zapalenie stawów. Gorączka reumatyczna to choroba, która rozwija się w wyniku nieleczonej anginy i stanowi jedno z najpoważniejszych powikłań infekcji paciorkowcowej.
Przykładem może być przypadek czteroletniego dziecka, które nagle zaczęło kuleć, skarżąc się na ból stawu. Po dokładnym wywiadzie okazało się, że dwa tygodnie wcześniej miało anginę paciorkowcową. Po przeprowadzeniu badań i analizie objawów rozpoznałem reaktywne zapalenie stawów, obejmujące stawy śródstopia. Leczenie niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi przyniosło poprawę w ciągu dwóch tygodni, jednak w diagnostyce musiałem brać pod uwagę również możliwość gorączki reumatycznej oraz ewentualny uraz. W tym przypadku wystarczyło leczyć objawowo i prowadzić obserwację, ale nie zawsze sytuacja jest tak jednoznaczna.
W zależności od obrazu klinicznego podejście diagnostyczne może się różnić. Czasami wystarczy tylko obserwacja, innym razem warto wykonać testy wykrywające paciorkowce w jamie ustnej. Niekiedy konieczna jest ocena parametrów stanu zapalnego, takich jak morfologia, OB, CRP, a w niektórych przypadkach – poszerzenie diagnostyki w kierunku gorączki reumatycznej. W tym artykule omówię, jak rozpoznać powikłania, jakie badania warto wykonać i jakie kroki należy podjąć, aby skutecznie leczyć pacjenta i zapobiec długofalowym konsekwencjom zdrowotnym.
Ten artykuł jest częścią cyklu poświęconego powikłaniom po szkarlatynie i anginie. Szerszy opis mechanizmów, przyczyn i objawów znajdziesz tutaj:
Powikłania szkarlatyny i anginy paciorkowcowej u dzieci – przyczyny, rodzaje i objawy.
W artykule „Powikłania szkarlatyny i anginy paciorkowcowej u dzieci” opisałem, jak paciorkowce mogą działać toksycznie na organizm dziecka i jak reakcja układu odpornościowego może – zamiast pomagać – szkodzić. Teraz chciałbym Państwu pokazać, jak te procesy wpływają na stawy dziecka i dlaczego po anginie może pojawić się ból stawów, który czasem jest objawem powikłania po anginie wymagającego leczenia. W tej części skupiam się wyłącznie na mechanizmach – o objawach i leczeniu napiszę szerzej w kolejnych rozdziałach artykułu.
Choroba rozwija się po anginie, ponieważ organizm reaguje nadmiernie na zakażenie paciorkowcem beta-hemolizującym z grupy A, a nieprawidłowa odpowiedź immunologiczna może prowadzić do zapalenia stawów i serca. Często choroba rozwija się w wyniku nieleczonej anginy, dlatego prawidłowe leczenie pierwszych objawów infekcji jest tak ważne.
Zdarza się, że paciorkowce z ogniska pierwotnego – najczęściej migdałków w przebiegu anginy bakteryjnej – przedostają się do krwi i z krwią trafiają do stawu. Tam wywołują ostre, ropne zapalenie – tzw. septyczne zapalenie stawu.
To bardzo poważne powikłanie, choć rzadkie. Dziecko nagle zaczyna kuleć lub nie chce ruszać kończyną. Pojawiają się objawy bólowe, obrzęk, wysoka gorączka. Najczęściej dotyczy to jednego stawu – kolana lub biodra.
Jeśli po paciorkowcowym zapaleniu gardła dochodzi do tak gwałtownego pogorszenia stanu dziecka, zawsze kieruję pilnie do szpitala. To stan zagrożenia zdrowia, wymagający dożylnej antybiotykoterapii i często punkcji stawu.
Więcej o zagrożeniach związanych z ropnymi powikłaniami przeczytasz w przysszłości w artykule:
Ropne powikłania po anginie paciorkowcowej u dzieci
Gorączka reumatyczna jest chorobą, która rozwija się na skutek nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej po zakażeniu paciorkowcami.
Gorączka reumatyczna to choroba, w której organizm myli swoje własne tkanki z bakteriami i zaczyna je atakować. Pojawia się zazwyczaj 3–6 tygodni po infekcji i występuje u dzieci, szczególnie w wieku od 6 do 15 lat.
Atakowany jest głównie układ kostno-stawowy, sercowo-naczyniowy i nerwowy. Stawy bolą, często dużego kalibru – kolana, łokcie, kostki. Ból przechodzi z jednego stawu na drugi – mówimy wtedy o bólach wędrujących.
Zapalenie stawów nie zostawia trwałych uszkodzeń, ale może współistnieć z zapaleniem serca, co wymaga dalszego leczenia i profilaktyki nawrotów.
Warto pamiętać, że gorączka reumatyczna jest powikłaniem nieprawidłowo leczonego lub nierozpoznanego zakażenia gardła.
Nie każde zapalenie stawów po anginie to gorączka reumatyczna. Czasem u dzieci rozwija się tzw. popaciorkowcowe reaktywne zapalenie stawów, czyli PSRA.
W tym przypadku układ odpornościowy również reaguje na przebytą infekcję, ale mechanizm jest inny niż w gorączce reumatycznej. Nie dochodzi do zjawiska mimikry molekularnej, tylko do niespecyficznej, przedłużonej aktywacji układu odpornościowego, która skupia się głównie na stawach. Stan zapalny nie jest wywołany przez obecność bakterii, tylko przez nadreaktywność organizmu po kontakcie z paciorkowcem.
Różnice są subtelne, ale ważne:
W przypadku PSRA istnieje ryzyko nawrotów, ale zwykle jest ono mniejsze niż w gorączce reumatycznej. Choroba ta dotyka zarówno dzieci, jak i dorosłych, choć u dorosłych przebieg może być mniej typowy.
W swoim głównym artykule wspominałem o toksynach paciorkowcowych, takich jak streptolizyna O, DNazy czy egzotoksyny pirogenne. Te substancje mogą uszkadzać tkanki bezpośrednio, ale też pobudzać układ odpornościowy do tworzenia kompleksów immunologicznych.
Takie kompleksy (czyli połączenia przeciwciał z bakteryjnymi antygenami) mogą osadzać się w różnych narządach – także w stawach.
To tłumaczy, dlaczego niektóre dzieci mają bóle stawów jeszcze długo po infekcji, nawet jeśli nie spełniają kryteriów gorączki reumatycznej czy PSRA.
Wielu rodziców zgłasza się do mnie z pytaniem, czy ból stawów u dziecka po anginie to powikłanie, czy raczej przypadek. Sam ból nie zawsze oznacza chorobę, ale są sytuacje, w których nie warto czekać ani bagatelizować objawów.
Poniżej pokazuję, jak rozpoznać najbardziej charakterystyczne objawy powikłań stawowych po zakażeniu paciorkowcami – i jak je rozróżnić w zależności od mechanizmu ich powstania.
Jeśli dziecko po przypadku zachorowania na anginę paciorkowcową zaczyna nagle kuleć, przestaje ruszać kończyną, ma wysoką gorączkę i wyraźny obrzęk w okolicy jednego stawu – zawsze podejrzewam septyczne zapalenie stawu.
Przykład: 6-letni chłopiec, 5 dni po zakończonej anginie, nagle przestaje chodzić z powodu silnego bólu kolana, pojawia się wysoka gorączka. Staw jest wyraźnie opuchnięty, gorący w dotyku.
W infekcyjnym zapaleniu stawu nie ma objawów ze strony innych układów, ale charakter bólu i stan ogólny dziecka zwykle jednoznacznie wskazują na ciężkie powikłanie.
Gdy ból pojawia się kilka tygodni po anginie, dotyczy dużych stawów (kolana, łokcie, skokowe), a do tego zmienia lokalizację co kilka dni – myślę o gorączce reumatycznej.
Przykład: 11-letnia dziewczynka, po anginie leczonej zgodnie z zaleceniami lekarskimi, po 3 tygodniach zaczyna się skarżyć na ból kolana. Po dwóch dniach kolano jest już lepsze, ale boli łokieć. Potem kostka.
W gorączce reumatycznej często pojawiają się też inne objawy: gorączka, osłabienie, bóle w klatce piersiowej lub zmiany neurologiczne – które dodatkowo pomagają w postawieniu rozpoznania.
Kiedy ból stawów pojawia się około tygodnia po infekcji i utrzymuje się w tym samym miejscu przez dłuższy czas, a dodatkowo dotyczy mniejszych stawów – takich jak nadgarstek, śródręcze, stawy dłoni lub staw skokowy – może to być popaciorkowcowe reaktywne zapalenie stawów (PSRA).
Przykład: 8-letni chłopiec, tydzień po anginie, narzeka na ból lewej kostki. Kostka lekko spuchnięta, ale nie bardzo czerwona. Ból utrzymuje się przez kolejne dwa tygodnie, potem stopniowo słabnie.
W PSRA nie występują objawy ogólnoustrojowe, takie jak zajęcie serca czy pląsawica, co odróżnia je od gorączki reumatycznej mimo zbliżonego czasu wystąpienia.
Zdarzają się dzieci, które po anginie długo zgłaszają „ćmienie”, „ciągnięcie”, „zmęczenie” w okolicach stawów – ale bez obrzęku, bez zaczerwienienia, bez gorączki.
To może być efekt działania kompleksów immunologicznych lub toksycznego uszkodzenia tkanek.
Przykład: 10-letnia dziewczynka, 2 tygodnie po przypadku anginy leczonej prawidłowo, zaczyna skarżyć się na niespecyficzny ból w kolanie i nadgarstku. Ból mija po ibuprofenie, ale wraca po kilku dniach.
W takich przypadkach brak typowych objawów zapalenia, a dolegliwości mają charakter bardziej przewlekły i trudniejszy do uchwycenia w badaniach.
Zawsze wtedy, gdy:
W codziennej praktyce pediatrycznej i kardiologicznej często spotykam się z pytaniem rodziców: czy ból stawów u dziecka po infekcji to coś poważnego, czy może tylko efekt przeciążenia? Odpowiedź nie zawsze jest oczywista.
Bóle stawów po infekcji paciorkowcowej, zwłaszcza anginie lub szkarlatynie, mogą przypominać inne, częstsze i na ogół nieszkodliwe przyczyny – jak bóle przeciążeniowe czy tzw. bóle wzrostowe.
Warto wiedzieć, jak odróżnić ból przeciążeniowy od zapalenia stawów po paciorkowcu oraz bóle wzrostowe od początków gorączki reumatycznej lub reaktywnego zapalenia stawów (PSRA). Poniżej przedstawiam cechy różnicujące te jednostki – w formie przydatnej zarówno dla rodziców, jak i lekarzy.
Cecha | Ból przeciążeniowy u dzieci | Zapalenie stawów po paciorkowcu (gorączka reumatyczna lub PSRA) |
---|---|---|
Przyczyna | Nadmierna aktywność fizyczna, skakanie, sport | Przebyta infekcja paciorkowcowa (np. angina, szkarlatyna) |
Charakter bólu | Tępy, zlokalizowany, nasila się po wysiłku | Ostry, często nagły, z towarzyszącym obrzękiem i zaczerwienieniem |
Czas trwania | Przemijający, zwykle 1–3 dni | Utrzymuje się tygodniami lub miesiącami |
Objawy dodatkowe | Brak gorączki, brak objawów zapalnych | Często gorączka, złe samopoczucie, objawy ogólne |
Leczenie | Odpoczynek, chłodne okłady, ograniczenie aktywności | NLPZ, czasem antybiotyki (zwłaszcza przy rozpoznaniu gorączki reumatycznej) |
Wskazówka: Ból przeciążeniowy stawów u dziecka nie wymaga szczegółowej diagnostyki, o ile nie nawraca i nie towarzyszą mu objawy ogólne.
Natomiast ból stawów po infekcji paciorkowcowej – szczególnie z gorączką i obrzękiem – może wskazywać na powikłanie i powinien być oceniony przez lekarza.
Cecha | Ból wzrostowy u dziecka | Zapalenie stawów po paciorkowcu (gorączka reumatyczna, PSRA) |
---|---|---|
Występowanie | Najczęściej u dzieci 3–12 lat | Po przebytej infekcji paciorkowcowej (najczęściej gardła) |
Charakter bólu | Nocny, obustronny, bez objawów zapalenia | Ból z obrzękiem, zaczerwienieniem, często ograniczeniem ruchomości |
Zajęte stawy | Kończyny dolne – uda, kolana, piszczele | Duże stawy (kolana, łokcie – gorączka reumatyczna) lub małe (PSRA) |
Czas trwania | Krótkie epizody, nawracające, ale nieszkodliwe | Przewlekły lub nawracający, może utrzymywać się wiele tygodni |
Leczenie | Ciepłe okłady, masaże, relaks przed snem | NLPZ, a w niektórych przypadkach antybiotyki i obserwacja kardiologiczna |
Wskazówka: Bóle wzrostowe u dzieci są fizjologicznym zjawiskiem i nie powinny budzić niepokoju, jeśli nie towarzyszą im objawy zapalenia.
Jednak jeśli dziecko ma gorączkę, sztywność lub obrzęk stawu po niedawnej infekcji gardła, niezbędna jest szybka konsultacja lekarska – może to być objaw poważniejszego schorzenia reumatologicznego lub kardiologicznego.
Ból stawów po przebytej anginie lub szkarlatynie powinien zawsze skłonić do rozważenia, czy nie doszło do powikłań reumatycznych.
W tej części opisuję, jakie badania mogą pomóc w postawieniu właściwej diagnozy i jakie testy warto wykonać w przypadku podejrzenia gorączki reumatycznej lub innych powikłań po anginie.
W przypadku dzieci z bólem stawów i gorączką po przebytej anginie lub szkarlatynie, w pierwszej kolejności wykonujemy badania oceniające ogólny stan zapalny.
CRP, OB i morfologia krwi to podstawowe badania, które mogą potwierdzić toczący się stan zapalny w organizmie.
Wysokie wartości ASO (antystreptolizyny O) świadczą o niedawnym kontakcie z paciorkowcem beta-hemolizującym z grupy A.
Więcej o tym badaniu napisałem w artykule: ASO u dzieci – co oznacza podwyższony wynik?
Badanie ogólne moczu warto wykonać, jeśli podejrzewamy, że po paciorkowcu doszło do powikłań nerkowych, takich jak popaciorkowcowe kłębuszkowe zapalenie nerek.
Obecność białka, czerwonych krwinek lub wałeczków w moczu może wskazywać na zapalenie, które w wyniku nieleczonej anginy może uszkadzać nerki.
Więcej o tym, jak rozpoznać i leczyć powikłania nerkowe, przeczytasz w artykule: Kłębuszkowe zapalenie nerek u dzieci – powikłanie po anginie i szkarlatynie
W ocenie powikłań stawowych i sercowych po zakażeniu paciorkowcem bardzo ważną rolę odgrywają badania obrazowe:
Jeśli do objawów stawowych dołączają duszność, ból w klatce piersiowej, kołatanie serca lub zmiany w EKG, rozszerzamy diagnostykę o:
Więcej o powikłaniach neurologicznych opisałem w artykule: Powikłania neurologiczne anginy paciorkowcowej u dzieci – objawy zespołu PANDAS, pląsawica Sydenhama i inne.
O powikłaniach sercowych przeczytasz w przyszłości w artykule: Powikłania sercowe po anginie paciorkowcowej u dzieci.
Przy podejrzeniu powikłań sercowych zawsze zalecam konsultację kardiologiczną i pełną ocenę stanu krążenia – taką diagnostykę wykonuję również w moim gabinecie w Olsztynie.
Leczenie powikłań po anginie paciorkowcowej u dzieci zależy od rodzaju i ciężkości objawów.
Szczególnie istotne jest szybkie rozpoznanie przyczyny bólu stawów – czy wynika z gorączki reumatycznej, nawrotem choroby, czy infekcji bakteryjnej wymagającej natychmiastowej interwencji.
Podstawą leczenia gorączki reumatycznej są:
Dziecko z gorączką reumatyczną powinno być objęte opieką specjalistyczną – często wymaga pobytu w szpitalu oraz oceny kardiologicznej i reumatologicznej.
PSRA (Post-Streptococcal Reactive Arthritis) nie spełnia klasycznych kryteriów gorączki reumatycznej, ale pojawia się w ciągu kilku tygodni po infekcji paciorkowcowej.
Leczenie najczęściej obejmuje:
Większość dzieci wraca do pełnej sprawności, ale PSRA może utrzymywać się przez kilka tygodni, rzadziej miesięcy.
Jeśli przyczyną bólu stawu jest ropne zapalenie stawu (septyczne zapalenie stawu), konieczne jest szybkie i zdecydowane działanie:
Zakażenie wewnątrz stawu to stan nagły, który zagraża sprawności dziecka i wymaga leczenia szpitalnego bez zwłoki.
Choć angina bakteryjna często kojarzy się wyłącznie z bólem gardła, jej nieleczone lub źle leczone formy mogą prowadzić do poważnych powikłań zapalnych.
Wśród nich szczególnie niebezpieczne są powikłania po anginie, które mogą mieć charakter ostry, przewlekły i prowadzić do trwałych uszkodzeń stawów.
Wczesne rozpoznanie i leczenie zapalenia stawów po choroba rozwija się po anginie jest kluczowe, ponieważ zaniedbanie objawów może skutkować trwałym ograniczeniem sprawności dziecka lub nastolatka.
Nawet pozornie niegroźny ból i zaczerwienienie stawu po infekcji paciorkowcowej może być objawem poważniejszego stanu zapalnego.
Warto zgłosić się do lekarza, zamiast czekać, aż samo minie.
Rodzaj powikłania | U dzieci | U dorosłych |
---|---|---|
Ostre zapalenie stawów (powiązane z infekcją) | Przeważnie przejściowe, dobrze rokujące przy szybkim leczeniu | Czasem trudniejsze do leczenia, bardziej nasilone objawy |
Popaciorkowcowe zapalenie stawów (PSRA) | Może trwać tygodnie, ale zwykle bez trwałych zmian | Może prowadzić do długotrwałych dolegliwości i nawrotów |
Trwałe uszkodzenia stawów | Rzadkie, zwykle tylko przy braku leczenia lub nawrotach | Częstsze niż u dzieci, szczególnie przy opóźnionej diagnozie |
Zniekształcenia lub ograniczenie ruchomości | Wyjątkowo rzadkie, ale możliwe w zaawansowanych przypadkach | Możliwe przewlekłe ograniczenie funkcji stawu i przewlekły ból |
Właściwe leczenie anginy bakteryjnej i czujna obserwacja dziecka po przebytej infekcji mają kluczowe znaczenie w zapobieganiu powikłaniom anginy, w tym gorączce reumatycznej.
Prawidłowo dobrana antybiotykoterapia (najczęściej penicylina lub amoksycylina) skutecznie eliminuje paciorkowce i znacznie zmniejsza ryzyko powikłań.
Kuracja powinna być przeprowadzona do końca, zgodnie z zaleceniami lekarskimi.
W uzasadnionych przypadkach warto wykonać badania kontrolne – np. CRP, OB, ASO lub morfologię – szczególnie jeśli po zakończonej infekcji dziecko nadal źle się czuje.
Po rozpoznaniu gorączki reumatycznej konieczna jest dalsza opieka specjalistyczna i regularna kontrola.
Zdarza się, że rodzice – kierując się troską – próbują samodzielnie zinterpretować przyczynę bólu stawów u dziecka, szukając odpowiedzi w internecie lub na podstawie wcześniejszych infekcji.
Rozumiem to doskonale, ale występuje u dzieci szereg powikłań, które mogą wymagać szybkiej diagnozy i leczenia.
Ból stawów u dziecka nigdy nie powinien być diagnozowany na własną rękę.
Taka sytuacja zawsze wymaga zbadania dziecka przez lekarza, który oceni ogólny stan zdrowia, przeprowadzi wywiad i zdecyduje, czy potrzebne są dalsze badania – np. laboratoryjne, obrazowe, czy kardiologiczne.
Jeśli w moim gabinecie pojawia się dziecko z objawami, które mogą świadczyć o zachorowaniach na gorączkę reumatyczną lub powikłaniach po paciorkowcu, a obraz kliniczny budzi wątpliwości – kieruję je do Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala Dziecięcego w Olsztynie.
U dzieci w wieku od 6 lat szczególnie czujnie obserwuję objawy, ponieważ to właśnie w tej grupie wiekowej powikłania reumatyczne są najczęstsze.
Przebieg choroby może być bardzo dynamiczny, dlatego czasami konieczny jest pobyt w szpitalu i obserwacja w warunkach oddziału pediatrycznego lub reumatologicznego.
W moim gabinecie kardiologiczno-pediatrycznym w Olsztynie wykonuję szeroką diagnostykę wstępną – EKG, echo serca, USG stawów, ocenę zapalenia – ale jeśli sytuacja wymaga, nie waham się skierować dziecka do dalszego leczenia szpitalnego.
Angina to ostre zapalenie gardła i migdałków podniebiennych, które może prowadzić do powikłań stawowych, takich jak gorączka reumatyczna lub popaciorkowcowe zapalenie stawów.
Gorączka reumatyczna jest chorobą, w której układ odpornościowy atakuje własne tkanki, myląc je z antygenami paciorkowca.
Tak, gorączka reumatyczna jest powikłaniem anginy, zwłaszcza nieleczonej anginy paciorkowcowej, i może prowadzić do zajęcia serca, stawów i układu nerwowego.
Gorączka reumatyczna daje objawy takie jak gorączka, bóle wędrujące stawów, osłabienie, zmiany zapalne serca i niekiedy objawy neurologiczne.
Najczęściej zapalenie dotyczy dużych stawów, takich jak kolana, łokcie, kostki.
Gorączka reumatyczna najczęściej występuje u dzieci w wieku od 6 do 15 lat.
Ponieważ w przypadku zachorowania na anginę paciorkowcową, nieprawidłowe leczenie może prowadzić do ciężkich powikłań stawowych i sercowych.
Tak, często objawem gorączki reumatycznej jest właśnie silny ból i obrzęk stawów, który zmienia lokalizację.
Rozpoznanie gorączki reumatycznej opiera się na badaniu klinicznym, wynikach badań zapalnych, obecności wcześniejszej infekcji paciorkowcowej i czasem badaniach kardiologicznych.
Guzki podskórne Meyneta to niewielkie, niebolesne zgrubienia na ścięgnach i kościach, które mogą wystąpić w przebiegu gorączki reumatycznej.
Gorączka reumatyczna pojawia się zwykle w ciągu 2–4 tygodni po przebytej infekcji gardła.
Tak, gorączka reumatyczna uszkadza przede wszystkim zastawki serca i może prowadzić do trwałych powikłań kardiologicznych.
Nie zawsze, ale ryzyko wzrasta w przypadku paciorkowcowego zapalenia gardła lub migdałków, jeśli nie zostanie odpowiednio leczone.
Po tygodniach od zachorowania na anginę mogą pojawić się pierwsze objawy powikłań takich jak bóle stawów lub zapalenie serca.
Jeśli choroba rozwija się po infekcji paciorkowcowej, może prowadzić do poważnych problemów reumatologicznych lub kardiologicznych.
Tak, chorujących na anginę dzieci obserwuje się ze szczególną ostrożnością, zwłaszcza jeśli leczenie było opóźnione lub niepełne.
Nie każdej, ale gorączka reumatyczna jest powikłaniem paciorkowcowej anginy, jeśli infekcja nie została odpowiednio wyleczona.
Tak, w gorączce reumatycznej może pojawić się chwiejność emocjonalna jako efekt zajęcia układu nerwowego.
Nieprawidłowa reakcja układu odpornościowego po paciorkowcu może prowadzić do zapaleń stawów, serca i układu nerwowego.
Tak, zaburzenia bicia serca mogą być wynikiem zapalenia mięśnia sercowego w przebiegu gorączki reumatycznej.
Objawy gorączki reumatycznej pojawiają się zwykle kilka tygodni po infekcji i obejmują gorączkę, bóle stawów, objawy sercowe i neurologiczne.