Profilaktyka odry u dzieci – po szczepieniu i w grupach ryzyka

Odra to jedna z najbardziej zakaźnych chorób, ale też jedna z najlepiej kontrolowanych dzięki szczepieniom.
W Polsce dwie dawki szczepionki MMR chronią ponad 97% dzieci, a ciężkie zachorowania zdarzają się głównie u osób nieszczepionych lub z obniżoną odpornością [1].Mimo to przypadki sporadyczne wciąż się pojawiają – zwłaszcza po podróżach zagranicznych lub kontaktach z osobami chorymi.W tym artykule wyjaśniam, jak działa szczepionka, co zrobić po kontakcie z chorym i jak chronić niemowlęta zbyt małe na szczepienie.
Pokazuję również, kiedy warto sprawdzić poziom przeciwciał i jak wygląda postępowanie poekspozycyjne (PEP).
Nie omawiam tu samego leczenia ani diagnostyki – te kwestie opisuję w osobnych artykułach dotyczących terapii i rozpoznawania odry.

Artykuł Odra u dzieci – objawy, szczepienia i aktualna sytuacja epidemiologiczna to główny artykuł przewodnikowy po tym temacie do którego serdecznie zapraszam

Jak działa szczepionka MMR

Szczepionka MMR zawiera osłabione wirusy odry, świnki i różyczki, które pobudzają układ odpornościowy do wytworzenia swoistej odpowiedzi.
Po podaniu pierwszej dawki, w wieku 13–15 miesięcy, u większości dzieci wytwarzają się przeciwciała IgG, które chronią przez wiele lat [2].
Druga dawka, zwykle w wieku 6 lat, działa jako przypomnienie i podnosi skuteczność ochrony do 97–99% [3].

W gabinecie często widzę rodziców z pytaniem, czy szczepienie „nie obciąży” dziecka.
W rzeczywistości układ odpornościowy codziennie reaguje na setki antygenów, a szczepionka MMR zawiera ich zaledwie kilka.
Odporność nabyta po szczepieniu jest trwała i bezpieczna, a choroba naturalna – znacznie groźniejsza.

Tabela – Skuteczność szczepienia MMR (wg wieku i liczby dawek)

Źródło: PZH – Kalendarz Szczepień 2025 [4].

Postępowanie po kontakcie z chorym (PEP)

Po kontakcie z osobą zakażoną odrą najważniejszy jest czas.
Dziecko nieszczepione może otrzymać szczepionkę MMR do 72 godzin od ekspozycji, co w wielu przypadkach zapobiega rozwojowi choroby [5].
Jeśli minęło więcej niż 3 dni, możliwe jest podanie immunoglobuliny domięśniowej (IMIG) do 6 dni po kontakcie.

W praktyce pediatrycznej decyzja o PEP zależy od wieku, stanu odporności i historii szczepień dziecka.
Niemowlęta zbyt małe na szczepienie (poniżej 12 miesięcy) oraz dzieci z immunosupresją powinny otrzymać immunoglobulinę biernie chroniącą przed zachorowaniem.

Tabela – Postępowanie po ekspozycji na odrę (PEP)

Źródło: CDC – PEP Guidelines 2024 [6].

Ochrona niemowląt i dzieci z obniżoną odpornością

Nie wszystkie dzieci mogą być zaszczepione w terminie. U niemowląt poniżej 12. miesiąca życia oraz u dzieci z ciężkimi niedoborami odporności stosuje się bierną ochronę poekspozycyjną — podanie immunoglobuliny (IMIG) do 6 dni od kontaktu, co zmniejsza ryzyko rozwoju choroby [5]. Preparat dostarcza gotowe przeciwciała przeciw wirusowi odry, które chronią przez kilka tygodni, zanim układ odpornościowy dziecka dojrzeje do samodzielnej odpowiedzi.
Więcej o rozpoznawaniu niedoborów odporności opisałem tutaj: Niedobory odporności u dzieci — na co zwrócić uwagę.

Ważne jest także „otoczenie ochronne” (cocooning) — aktualizacja szczepień u rodziców, rodzeństwa i opiekunów dziecka wysokiego ryzyka. Jeśli w domu mieszka osoba z rzeczywistymi przeciwwskazaniami do szczepionek żywych (np. ciężka immunosupresja, leczenie chemioterapią), zaszczepienie domowników ogranicza ryzyko wniesienia wirusa do domu [2][12].

„Syn ma zespół Downa i nie może być szczepiony. Boimy się każdej infekcji w przedszkolu.” — napisała jedna z mam na forum rodziców.
Mój komentarz.: Sam zespół Downa nie jest przeciwwskazaniem do szczepień MMR. Dzieci z trisomią 21 szczepimy zgodnie z kalendarzem, o ile nie występują indywidualne przeciwwskazania do szczepionek żywych (np. ciężka immunosupresja, świeżo podane immunoglobuliny). Wątpliwości warto omówić podczas kwalifikacji do szczepienia [2][4][12].

Takie sytuacje przypominają, że odpowiedzialność zbiorowa działa dwutorowo: chroni osoby z prawdziwymi przeciwwskazaniami oraz zamyka luki w odporności populacyjnej, zmniejszając ryzyko transmisji wirusa w rodzinie i przedszkolu [7].

Odporność populacyjna i jej znaczenie

Kiedy co najmniej 95% społeczeństwa ma odporność przeciwko odrze, wirus nie ma możliwości swobodnego szerzenia się.
To zjawisko nazywamy odpornością populacyjną (zbiorową) [8].
Dzięki niej chronione są także niemowlęta, osoby z niedoborami odporności i ci, którzy z przyczyn zdrowotnych nie mogli się zaszczepić.

Niestety, już kilkuprocentowy spadek wyszczepialności może prowadzić do ognisk choroby.
Dane ECDC z 2024 r. wskazują, że w regionach, gdzie poziom szczepień spadł poniżej 90%, odnotowano nawet kilkukrotny wzrost zachorowań [9].
W gabinecie często tłumaczę rodzicom, że szczepienie to nie tylko ochrona ich dziecka, ale także wyraz troski o całą społeczność – przedszkole, klasę, rodzinę.

Czy potrzebne są dawki przypominające?

Obecnie obowiązujący kalendarz szczepień przewiduje dwie dawki MMR, które zapewniają długotrwałą odporność.
Badania populacyjne potwierdzają, że poziom przeciwciał IgG utrzymuje się przez co najmniej 20 lat, a u wielu osób nawet dłużej [10].

Dawki przypominające nie są rutynowo zalecane, ale można rozważyć ich podanie w dwóch sytuacjach:

• u dorosłych, którzy nie mają dokumentacji szczepień lub nie są pewni, czy otrzymali drugą dawkę,
• u pracowników ochrony zdrowia lub osób planujących podróż do krajów z aktywnymi ogniskami odry [11].

W razie wątpliwości poziom przeciwciał można oznaczyć laboratoryjnie – dodatni wynik IgG świadczy o trwałej odporności.
Warto też pamiętać, że choroba nie zawsze pozostawia pełną odporność, jeśli przebiegła nietypowo lub u dziecka z niedoborem odporności.

Przypadek z mojego gabinetu

Rodzice mieli starsze, 10-letnie dziecko, które było zaszczepione, i uznali, że młodszej siostrzyczki nie będą szczepić „na spokojnie”.
W rozmowie staram się zawsze tłumaczyć, że decyzja o odroczeniu szczepienia to realne ryzyko, ale wtedy nie udało mi się ich przekonać.

Gdy jednak w 2024 roku media zaczęły szeroko informować o gwałtownym wzroście zachorowań na odrę w Europie i w Polsce [13], rodzice wrócili do gabinetu przestraszeni.
Pytali, czy nie jest już za późno, i co mogą zrobić, aby chronić swoje dziecko.
Skierowałem ich do lekarza rodzinnego, który po krótkiej kwalifikacji wykonał szczepienie MMR.

Po wizycie rodzice przyznali, że dopiero strach uświadomił im, jak poważna może być odra.
Morał tej historii jest prosty: szczepienie wykonane w odpowiednim czasie chroni nie tylko dziecko, ale też spokój jego rodziców.

FAQ – najczęstsze pytania rodziców o profilaktykę odry

Czy szczepionka MMR jest wystarczająco skuteczna?

Tak. Dwie dawki szczepionki MMR dają ochronę na poziomie 97–99%, co potwierdzają liczne badania populacyjne [1].
Ciężkie przypadki odry zdarzają się niemal wyłącznie u osób nieszczepionych.
Nawet jeśli zaszczepione dziecko zetknie się z wirusem, przebieg choroby jest łagodny, a ryzyko powikłań znacznie mniejsze.

Czy po kontakcie z chorym na odrę można jeszcze coś zrobić?

Tak. Jeśli od kontaktu z osobą chorą minęło mniej niż 72 godziny, można podać szczepionkę MMR, co często zapobiega rozwojowi choroby [5].
Po dłuższym czasie nie ma już sensu szczepić poekspozycyjnie, ale warto ocenić odporność i unikać kontaktu z osobami narażonymi.

Jak zapobiec zakażeniu odrą w rodzinie po kontakcie z chorym?

Najważniejsze to sprawdzić status szczepień wszystkich domowników i uzupełnić brakujące dawki.
Dziecko, które nie było szczepione, może otrzymać MMR do 72 godzin od ekspozycji [6].
Warto także:

• wietrzyć pomieszczenia,
• ograniczyć kontakt z niemowlętami i osobami z niedoborem odporności,
• skonsultować z lekarzem rodzinnym potrzebę PEP (postępowania poekspozycyjnego).

Takie działania znacznie zmniejszają ryzyko przeniesienia zakażenia odry w rodzinie.

Czy można szczepić przeciwko odrze w czasie sezonu infekcji lub lekkiego przeziębienia?

Tak. Zgodnie z wytycznymi WHO i CDC [2][3], szczepienie MMR można wykonać, jeśli dziecko nie ma gorączki.
Katar lub kaszel nie są przeciwwskazaniem.
Nie należy jednak szczepić w trakcie ostrej infekcji przebiegającej z gorączką lub osłabieniem — w takich przypadkach warto poczekać kilka dni, aż stan dziecka się ustabilizuje.

Czy dzieci z alergią na białko jaja mogą być szczepione przeciwko odrze ?

Tak. Nowoczesne szczepionki MMR zawierają jedynie śladowe ilości białek jaja kurzego i są bezpieczne dla większości dzieci z alergią [4].
Przeciwwskazaniem jest jedynie ciężka reakcja anafilaktyczna po poprzednim szczepieniu.
W przypadku wątpliwości pediatra lub alergolog może zlecić szczepienie w warunkach szpitalnych z dostępem do monitorowania reakcji.

Czy warto badać poziom przeciwciał po szczepieniu na odrę ?

Nie rutynowo.
Badanie przeciwciał IgG wykonuje się tylko w szczególnych sytuacjach – np. u dzieci z niedoborem odporności, po leczeniu immunosupresyjnym lub przed wyjazdem do kraju o niskiej wyszczepialności [10].
U zdrowych dzieci, które otrzymały dwie dawki szczepionki MMR, dodatkowe badania nie są potrzebne, ponieważ odporność utrzymuje się przez wiele lat.

BIBLIOGRAFIA:

1. World Health Organization. Measles – Fact sheet (2024)
2. CDC. Chapter 13: Measles — Pink Book (2024)
3. ECDC. Measles — disease overview & surveillance (strona główna)
4. NIZP PZH. Program Szczepień Ochronnych 2025 — Kalendarz szczepień
5. CDC. Measles vaccine recommendations & Post-Exposure Prophylaxis (PEP) (2024)
6. CDC. General Best Practice Guidance — preventing & managing adverse reactions (alergia na białko jaja)*
7. WHO. Herd immunity: what level is needed for measles? („ok. 95%”) (Q&A)
8. Bianchi FP, et al. Long-term immunogenicity after measles vaccination (open access, 2019)
9. Bianchi FP, et al. Long-term immunity after measles vaccine vs wild-type infection (review, 2021)
10. ECDC. Measles — Annual Epidemiological Report 2024 (PDF)
11. WHO Europe & UNICEF. 127 350 przypadków odry w Regionie Europejskim w 2024 r. (komunikat 13.03.2025)
12. CDC. Chapter 2: General Best Practice Guidance for Immunization (timing/spacing, boosters) (2024)

Nota o autorze

lek . med. Michał Brożyna – pediatra i kardiolog dziecięcy z ponad 20-letnim doświadczeniem klinicznym.
Prowadzi gabinet pediatryczno-kardiologiczny „Echo” w Olsztynie, gdzie zajmuje się diagnostyką i profilaktyką chorób zakaźnych oraz oceną układu krążenia u dzieci.
W swojej pracy kładzie nacisk na edukację rodziców i świadome podejście do szczepień ochronnych.