Jak szczepienia w ciąży budują odporność jeszcze przed porodem

Szczepienia w ciąży to jedyny moment, gdy można przekazać odporność dziecku jeszcze przed pierwszym oddechem. Jeden zastrzyk potrafi zadziałać w dwóch ciałach jednocześnie – to nie metafora, to fizjologia. Czy można świadomie zaplanować tarczę ochronną dla noworodka, zanim świat zdąży go choćby dotknąć? Właśnie od tego momentu zaczyna się nowoczesna profilaktyka – cicha, ale precyzyjna, oparta na immunologii i czasie.

Pamiętam mojego pierwszego noworodka z krztuścem. To był jeden z moich pierwszych dyżurów. Dziecko nie kaszlało tak, jak opisują książki – ono od razu miało bezdech. Leżało spokojnie w łóżeczku, aż nagle saturacja spadała, a monitory oddechu wyły. Anestezjolog, którego wezwałem, nie dowierzał, że chcę przekazać dziecko na OIOM. Ale uwierzył, gdy zobaczył. Chwilę później noworodek był już zaintubowany.

RSV? Z pozoru brzmi łagodnie – „zapalenie oskrzelików”. Ale to właśnie ono potrafi zaskoczyć najbardziej. Zapalenie oskrzeli brzmi groźnie, a bywa łagodne. Tutaj odwrotnie. Niemowlę z RSV może mieć duszność i jednocześnie się uśmiechać. Jeśli przestaje – sytuacja staje się naprawdę poważna. O tym piszę więcej w osobnym artykule o RSV u dzieciJak poważne mogą być objawy zakażenia RSV u dzieci – piszę w artykule:Objawy wirusa RSV u dzieci – kiedy zgłosić się do lekarza?

Dlaczego szczepienia w ciąży działają podwójnie?

Szczepienia w ciąży mają unikalną cechę: chronią nie tylko matkę, ale i dziecko. To tzw. podwójny efekt immunizacji, możliwy dzięki fizjologicznemu zjawisku przenikania przeciwciał IgG przez łożysko. Organizm kobiety wytwarza odpowiedź immunologiczną, a przeciwciała – gotowe i aktywne – trafiają do krwiobiegu dziecka jeszcze przed porodem.
Więcej o tym, jak dojrzewa układ odpornościowy dziecka, gdy jest jeszcze „w brzuchu mamy”, piszę w artykule: Rozwój układu odpornościowego płodu – początki działania systemu immunologicznego dziecka.

Jakie przeciwciała chronią dziecko w brzuchu?

Najważniejszą rolę odgrywają przeciwciała klasy IgG. Są to jedyne immunoglobuliny, które efektywnie przekraczają barierę łożyskową. Im bliżej terminu porodu, tym ten transfer jest intensywniejszy. Dlatego właśnie szczepienia między 28. a 36. tygodniem są najbardziej efektywne.

Co daje odporność bierna po porodzie?

Dzięki odporności biernej noworodek ma gotowy zestaw przeciwciał krążących we krwi – już od pierwszego oddechu. To szczególnie ważne w przypadku wirusów, które mogą wywołać ciężkie infekcje, zanim układ odpornościowy dziecka dojrzeje. Tak działa np. szczepienie przeciwko RSV czy krztuścowi.

A co z odpornością po urodzeniu?

Po porodzie do gry wkraczają przeciwciała IgA zawarte w mleku matki. One nie trafiają do krwi, ale działają miejscowo – w błonach śluzowych układu oddechowego i pokarmowego. Uzupełniają zestaw ochronny, który został przygotowany wcześniej – w czasie ciąży. To właśnie ten duet: IgG z łożyska i IgA z mleka, stanowi podwójny fundament odporności w pierwszych tygodniach życia.

Które szczepienia w ciąży są zalecane w Polsce?

W Polsce nie ma szczepień obowiązkowych dla kobiet w ciąży, ale istnieje kilka silnie zalecanych. Zalecenia te opierają się na analizie ryzyka dla noworodka i skuteczności przekazywanej odporności przez łożysko oraz mleko matki. Niektóre z tych szczepień są refundowane i dostępne bezpłatnie.

Lista szczepień zalecanych w ciąży (2025)

Dodatkowo, w uzasadnionych przypadkach lekarz może rozważyć szczepienia przeciwko meningokokom, WZW A, pneumokokom czy grzybicom tropikalnym – zależnie od sytuacji epidemiologicznej.

Czego nie podajemy w ciąży?

W ciąży nie stosuje się szczepionek żywych – takich jak MMR (odra, świnka, różyczka), ospa wietrzna czy doustne preparaty przeciwko rotawirusom. Ich podanie zaleca się przed planowaną ciążą lub po jej zakończeniu.

Kiedy najlepiej szczepić się w ciąży – tydzień po tygodniu?

Szczepienia w ciąży mają swój czas – i nie chodzi tylko o trymestr. Najważniejszy jest moment, gdy łożysko zaczyna przekazywać przeciwciała IgG w sposób najbardziej intensywny. To właśnie wtedy szczepienia mają największą szansę zabezpieczyć dziecko przed infekcjami w pierwszych miesiącach życia.

Dlaczego 28.–36. tydzień to optymalne okno szczepień?

Transfer przeciwciał z krwi matki do krwi płodu znacząco wzrasta po 28. tygodniu. Właśnie wtedy odporność przekazywana przez szczepienie osiąga szczytową skuteczność. Szczepionki przeciw RSV i dTpa powinny być podane w tym przedziale, a najlepiej około 32.–34. tygodnia – by dać organizmowi czas na wytworzenie przeciwciał i ich przekazanie dziecku.

A co z grypą i COVID-19?

Szczepienie przeciwko grypie można wykonać w każdym trymestrze, ale najlepiej zrobić to przed sezonem epidemicznym. W przypadku COVID-19 zaleca się podanie od drugiego trymestru, a w okresach zwiększonej liczby zakażeń – także bliżej terminu porodu, jeśli poprzednie dawki były dawno. Szczepienie przeciwko grypie chroni dziecko i matkę nie tylko przed samą chorobą, ale przede wszystkim przed jej powikłaniami.
Więcej o tym, jakie powikłania może powodować grypa u dzieci i jak je rozpoznać, przeczytasz w artykule: Powikłania po grypie u dzieci – objawy, diagnostyka i leczenie.

Czy można coś przegapić?

Niektóre kobiety zgłaszają się zbyt późno – tuż przed porodem. Wtedy szczepienie nadal może mieć sens dla matki, ale przeciwciała mogą nie zdążyć dotrzeć do dziecka. Dlatego warto zaplanować termin szczepienia już w drugim trymestrze i omówić z lekarzem prowadzącym, by nie stracić najlepszego momentu.

Szczepienia w ciąży po nieprawidłowych badaniach prenatalnych

Nie każde dziecko zaczyna życie z równym zapasem sił. Gdy badania prenatalne wykazują nieprawidłowości, szczepienia w ciąży mogą być jednym z najważniejszych kroków w przygotowaniu malucha na trudniejszy start.

Kiedy badania prenatalne wskazują na potrzebę dodatkowej ochrony?

Niektóre ciąże wymagają większej czujności – nie dlatego, że coś z kobietą jest nie tak, ale dlatego, że dziecko może potrzebować ochrony od pierwszej sekundy życia.

Jakie wady mogą zwiększać ryzyko infekcji po porodzie?

Wady serca, zaburzenia rozwoju płuc, problemy z układem moczowym, a także podejrzenia niedoborów odporności to sygnały, że organizm malucha będzie bardziej podatny na infekcje.

Dlaczego szczepienia mają tu jeszcze większe znaczenie?

W takich przypadkach szczepienia w ciąży stają się jeszcze ważniejsze. To właśnie wtedy – między 28. a 36. tygodniem – można zbudować gotowy zestaw przeciwciał IgG, które przekażemy dziecku przez łożysko. Dzięki temu noworodek, który urodzi się z obciążeniem, nie zaczyna życia „na surowo”. Ma wsparcie immunologiczne, zanim pojawi się zagrożenie.

Co mówi doświadczenie z oddziałów intensywnej terapii?

Z perspektywy lekarza neonatologa: dzieci z ciężkimi wadami wrodzonymi często trafiają na oddziały intensywnej terapii. Tam ich kontakt z patogenami jest niemal nieunikniony. Wystarczy jedna transmisja RSV, jeden kontakt z krztuścem, by sytuacja wymknęła się spod kontroli. Jeśli dziecko urodzi się już z przeciwciałami – ma czas, by dojrzewać, rosnąć i bronić się we własnym rytmie.

Co mogą zyskać rodzice dzięki szczepieniu?

Dlatego jeżeli badania prenatalne wykazały nieprawidłowości, szczepienia takie jak RSV, dTpa i grypa nie są tylko „zaleceniem”. Są realną formą przygotowania dziecka na trudniejszy start. I często dają rodzicom poczucie, że zrobili coś bardzo konkretnego – nawet jeśli nie wszystko można było przewidzieć.

Czy szczepienia w ciąży są naprawdę bezpieczne?

Bezpieczeństwo szczepień w ciąży budzi wiele emocji – i nic dziwnego. Każda decyzja podjęta w tym okresie powinna być świadoma i oparta na danych. Dobrze więc wiedzieć, że najczęściej zalecane szczepionki – przeciwko krztuścowi, grypie, RSV i COVID-19 – są inaktywowane lub białkowe, czyli pozbawione żywych wirusów. To czyni je bezpiecznymi zarówno dla kobiety, jak i dla rozwijającego się dziecka.

Co pokazują badania kliniczne?

Szczepionki zalecane w ciąży były testowane na tysiącach kobiet. W badaniu nad szczepionką przeciw RSV nie odnotowano zwiększonej liczby poronień ani wad wrodzonych. Podobne dane mamy dla szczepionki przeciwko krztuścowi – jej profil bezpieczeństwa jest udokumentowany od lat. Grypa? Chroni nie tylko matkę, ale także zmniejsza ryzyko hospitalizacji u dziecka.

Jakie objawy niepożądane występują najczęściej?

Najczęściej zgłaszane działania niepożądane to ból ramienia w miejscu wkłucia, uczucie zmęczenia lub niewielki wzrost temperatury. To typowa reakcja organizmu na pobudzenie układu odpornościowego – i zwykle ustępuje po 1–2 dniach. Nie wpływa to na przebieg ciąży ani stan płodu. Ciekawostką może być obserwacja, że po szczepieniu przeciwko RSV u niektórych kobiet mleko matki może zmienić barwę na lekko niebieskawą. To efekt przejściowy i fizjologiczny – spowodowany obecnością świeżo wytworzonych przeciwciał IgA, które trafiają do pokarmu i zaczynają działać lokalnie w układzie pokarmowym i oddechowym dziecka.

A co z danymi z USA i Europy?

W Stanach Zjednoczonych szczepionkę RSV rekomenduje się w węższym zakresie – od 32. do 36. tygodnia – głównie z powodu polityki ostrożności. W Europie dopuszcza się ją od 24. tygodnia. Obie strategie opierają się na analizie tego samego materiału badawczego. Różnice wynikają z interpretacji, a nie z braku dowodów na bezpieczeństwo.

Z punktu widzenia klinicznego: korzyści z ochrony noworodka – szczególnie w grupach ryzyka – przewyższają ryzyko działań niepożądanych. I to nie opinia – to aktualne zalecenia towarzystw naukowych.

Czy warto szczepić się latem, jeśli poród planowany na jesień?

Tak – poród poza sezonem infekcyjnym nie oznacza braku ryzyka. RSV i inne wirusy nie znikają całkowicie po zimie. Krążą przez cały rok, choć w różnym natężeniu. Letni poród nie wyklucza zagrożenia, zwłaszcza jeśli dziecko przyjdzie na świat z obciążeniem lub będzie przebywało w większych skupiskach ludzi – np. w żłobku czy w otoczeniu starszego rodzeństwa.

Co z odpornością, jeśli infekcje są „w odwrocie”?

Nawet jeśli sezon infekcyjny wydaje się kończyć, odporność przekazana przez matkę ma długi okres działania – zwłaszcza w przypadku RSV i krztuśca. Przeciwciała IgG mogą utrzymywać się przez kilka miesięcy, zapewniając dziecku ochronę do czasu, aż jego własny układ odpornościowy zacznie produkować własne. To szczególnie ważne, jeśli szczepienie przypada na trzeci trymestr – wtedy transfer przez łożysko działa najskuteczniej.

Co mówią dane epidemiologiczne?

Zakażenia RSV w Polsce nie kończą się z ostatnim śniegiem. W 2023 i 2024 roku odnotowano wzrost zachorowań w maju i czerwcu – szczególnie w żłobkach i przedszkolach. Dzieci rodzące się wiosną lub latem mogą mieć kontakt z wirusem szybciej, niż się spodziewamy.

Dlatego decyzja o szczepieniu nie powinna być uzależniona wyłącznie od daty porodu. Lepiej kierować się wiedzą o odporności biernej, fizjologii ciąży i aktualnych zaleceniach.

Wykres: Sezonowość infekcji u dzieci – dane poglądowe

Sezonowość infekcji u dzieci: RSV, grypa, COVID-19 i krztusiec.
Wartości orientacyjne – opracowanie edukacyjne na podstawie danych epidemiologicznych z lat 2020–2024.

Infekcje RSV to jedna z najczęstszych przyczyn hospitalizacji niemowląt w sezonie jesienno-zimowym. Dlatego coraz więcej mówi się o możliwościach profilaktyki – w tym o szczepieniach. Jeśli chcesz dowiedzieć się, jakie są dostępne formy ochrony przed RSV, czym różni się szczepionka od przeciwciał monoklonalnych i kiedy najlepiej je podać dziecku, zajrzyj do artykułu: Szczepionka przeciwko RSV – skuteczna profilaktyka zakażeń u niemowląt i dzieci

Najczęstsze pytania rodziców (FAQ)

Czy szczepienia w ciąży są obowiązkowe?

Nie. Wszystkie szczepienia są dobrowolne – ale wiele z nich jest silnie zalecanych, szczególnie w trzecim trymestrze.

Czy można zaszczepić się, jeśli poród przypada latem?

Tak. RSV, grypa czy COVID-19 nie znikają całkowicie – pojedyncze infekcje zdarzają się przez cały rok.

Czy warto przyjąć kilka szczepień w ciąży?

Tak – jeśli nie ma przeciwwskazań. Część szczepionek można podać jednocześnie, inne z krótkim odstępem.

Czy szczepienie wpływa na karmienie piersią?

Nie – nie wpływa ani na laktację, ani na skład mleka. Przeciwnie – może zwiększyć ilość przeciwciał IgA w pokarmie.

Czy szczepienie chroni też matkę?

Tak. Szczepienia w ciąży zmniejszają ryzyko ciężkiego przebiegu choroby u matki – szczególnie w III trymestrze.

Źródła

1. Główny Inspektorat Sanitarny – „Szczepienia dla kobiet planujących ciążę, kobiet w ciąży i matek karmiących piersią” (gov.pl)
2. World Health Organization (WHO) – Recommendations on immunization during pregnancy, 2024
3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – Guidelines for Vaccinating Pregnant Women, 2023
4. Poeta M, Moracas C et al. Pertussis outbreak in neonates and young infants across Italy, Jan–May 2024: implications for vaccination strategies, Euro Surveill. 2024;29(23)
5. Cochrane Review – Maternal immunization to prevent infections in infants, 2023 (CD013739)
6. Polskie Towarzystwo Wakcynologii – Stanowisko PTW w sprawie szczepień ochronnych w ciąży, 2024
7. Treston B, Geoghegan S. Exploring parental perspectives: Maternal RSV vaccination versus infant monoclonal antibody, Vaccine. 2024